სამართლიანია თუ არა დენის ტარიფი

მედიასაშუალებებში ტარიფების ოდენობასა და მისი დათვლის გამჭვირვალობაზე დისკუსიები არ წყდება. არის თუ არა ტარიფები მაღალი ან დაბალი, სამართლიანი ან უსამართლო, გამჭვირვალე ან დახურული, – ეს ის დიამეტრალურად განსხვავებული სუბიექტური მოსაზრებებია, რომლებიც მედიაში ტარიფებთან დაკავშირებით ისმის.
რადიო “კომერსანტის” გადაცემა “პროფესიონალებში” სემეკის ელექტრო ენერგეტიკის დეპარტამენტის დირექტორ ნუგზარ ბერიძესთან ერთად, ამ თემაზე, ენერგეტიკის ექსპერტი თემურ ჭიჭინაძემ და სემეკის თავმჯდომარე ირინა მილორავამ ისაუბრეს.

– ბატონო თემურ, მიუხედავად იმისა რომ თქვენ საკმაოდ ხშირად ჩანხათ მედიაში, პირველ რიგში ალბათ მიზანშეწონილი იქნება ჩვენს რადიომსმენელს წარუდგინოთ თქვენი თავი – რა გამოცდილება გაქვთ ენერგეტიკაში? საინჟინრო სფეროს წარმოადგენთ თუ ეკონომიკურს და ა.შ…. თქვენი შეხედულებისამებრ.

თემურ ჭიჭინაძე: მე ვარ როგორც ეკონომისტი ასევე ენერგეტიკოსი. ვიყავი თელასის სამეთვალყურეო საბჭოს თავმდომარე – გაყიდვამდე. ასევე კომპანიების ”ჟინერის” (ჟინვალჰესი) და ”ორთაჭალენერჯის” (ორთაჭალჰესი) სამეთვალყურეო საბჭოს თავმჯდომარე. მერიის ენერგეტიკული კომისიის თავმჯდომარე.
ასევე მინდა აღვნიშნო, რომ ჩემს მეგობრებთან ერთად ვიყავით პირველი კერძო ოპერატორები და ინვესტორები ენერგეტიკის სფეროში საქართველოში.

– როგორ შეაფასებთ ქვეყანაში ელექტრო ენერგეტიკული სექტორის განვითარების ტენდენციებს?

თემურ ჭიჭინაძე: ჩემი სუბიექტური აზრი უარყოფითია და რატომ მოგახსენებთ.
1. ენეგეტიკული სისტემა მონოპოლიზირებულია;
2. არ არის კონკუტენტუნარიანი გარემო;
როგორც ვიცით 90-იანი წლების ბოლოს გატარდა რეფორმები, საქენერგო დაიშალა და შეიქმნა სემეკი. დაიშალა და დანაწილდა ვერტიკალური ინტეგრირებული სისტემა. ამის შემდეგ ხდება, რომ თელასის და ენერგოპროს შემოსვლით, ისევ აღდგა ვერტიკალური ინტეგრირება და შეიქმნა ორი საქენერგო იმ ერთის მაგივრად, რომელიც თავის დროზე დაიშალა, რითაც საბოლოოდ ჩამოყალიბდა არაკონკურენტუნარიანი გარემო. რამაც ხელი შეუშალა საქართველოს გაწევრიანებას ევროპის ენერგეტიკულ თანამეგობრობაში, სადაც გაწევრიანებაზე განაცხადი გაკეთებული გვაქვს 2006 წლიდან.

– თქვენ ერთ-ერთი გენერაციის ობიექტის ხელმძღვანელი ბრძანდებოდით, რომელიც არ შედიოდა არცერთ კომპანიაში. საქენერგო კი მთელ ვერტიკალს აერთიანებდა.

თემურ ჭიჭინაძე: საქენერგო აერთიანებდა მთელ ვერტიკალს და ეს სუბიექტები საქენერგოს სისტემაში შედიოდა. ძალიან სწორი იყო, როდესაც ამ ყველაფრის განცალკევება მოხდა, რადგან ეს ბევრად სასარგებლო აღმოჩნდა. ეს არის ის მოდელი, რომელიც ევროპაშია აპრობირებული. სამწუხაროა, რომ დღეს სემეკის ფუნქცია ძალიან შესუსტებულია. იმ საკანონმდებლო ბაზით, რომელიც შეიქმნა 2004-2012 წლებში, სემეკი-ს ძალიან ბევრი ფუნქცია წაიღო ენერგეტიკის სამინისტრომ და მოევლინა სემეკ-ის ზედამხედველად, რაც დღემდე გრძელდება.

– თქვენ ამბობთ, რომ, ფაქტობრივად, ენერგეტიკის სექტორი კონკურენციისკენ კი არ მიდის, პირიქით, ვერტიკალურად ინტეგრირებული სისტემის საწყისებთან ბრუნდება?

თემურ ჭიჭინაძე: ბრუნდება კი არა, თითქმის დაბრუნებულია. ავიღოთ მცირე წარმადობის ენერგოობიექტები (ჰესები). ხშირ შემთხვევაში ენერგოპრო არ აძლევს იმის საშუალებას, რომ პირდაპირ ჩაერთონ სისტემაში და ბევრ ისეთ პირობას უყენებენ, რომ იძულებული ხდებიან ჩალის ფასად დათმონ თავიანთი ობიექტები.

– როგორ მიგაჩნიათ, ელექტროენერგიის ტარიფების ზრდა ობიექტური გარემოებებით იყო გამოწვეული თუ კონკრეტული სუბიექტების არაჯანსაღი კერძო ინტერესებით?

თემურ ჭიჭინაძე: ამას დავარქვათ არაჯანსაღი კორუფციული ინტერესები. ამ შემთხვევაში, მიმაჩნია, რომ ტარიფის ზრდა ნაადრევი იყო. არ იყო გათვალისწინებული ძალიან ბევრი ფაქტორი. მაგალითად ტარიფის შემადგენლობის 4 კომპონენტი არსებობს – გენერაცია, გადაცემა, დისპეჩერიზაცია და დისტრიბუცია. ერთ-ერთი კომპონენტის შეცვლა არ უნდა იწვევდეს სამომხმარებლო ტარიფის ზრდას. ასევე არ იყო გათვალისწინებული რამდენიმე მომენტი.

ენერგო პროს არ განუხორციელებია ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულებები. არ აშენებულა 100 მგვ ელსადგური, არ განხორციელებულა 85 მლ. ინვესტიცია ჰესების რეაბილიტაციაში.
2. 2008 წელს თელასმა დაამთავრა საინვესტიციო პროგრამა და შესაბამისად ტარიფი უნდა გაიაფებულიყო, რაც სამწუხაროდ არ მოხდა (ისევ სამთავრობო მემორანდუმის საფუძველზე). ასევე თელასაც უნდა აეშენებია 100 მგვ სადგური, რაც ასევე არ გაკეთებულა.
3. ხრამი-1 და ხრამი-2 ჰესებს სრულიად გაუგებრად გაეზარდა სატარიფო განაკვეთი 1.8 თ-დან 9 თ-მდე.
ასე რომ, სერიოზული რესურსი არსებობდა იმისათვის, რომ ტარიფის ზრდა არ მომხდარიყო.

– ანუ თქვენ ამბობთ, რომ გენერაციის კომპონენტის ზრდას არ უნდა გამოეწვია სამომხმარებლო ტარიფის ზრდა?

თემურ ჭიჭინაძე: აქ გენერაციის ზრდა არ იყო. ამ შემთხვევაში, იყო საუბარი მხოლოდ და მხოლოდ ელ. ენერგიის შესყიდვის, როდესაც ისინი ასაბუთებდნენ, რომ უკვე საშუალო შეწონილი ტარიფით უფრო ძვირად ყიდულობდნენ და ერთ-ერთი ფაქტორი ეს იყო. საერთოდ ამ პერიოდში ელ. ენერგიის იმპორტი ნაკლებად ხორციელდება.
– თქვენ ითხოვდით ტარიფების გადაანგარიშებას, რომელიც მიგვიყვანდა იმ რეალობამდე, რომ ტარიფი 10-11 თეთრით განისაზღვრებოდა. რამდენად შესაძლებელია ტარიფების დათვლა კონკრეტული საქმიანობის შედეგების დეტალური ანალიზის გარეშე? ყველა იმ საწყისი მასალის გაანალიზების გარეშე, რომელიც სატარიფო რეგულირების პროცესს ახლავს.

თემურ ჭიჭინაძე: აბსოლუტურად შეუძლებელია, რომ ყოველგვარი გათვლების გარეშე, ზეპირად ვისაუბროთ ამ თემაზე. მაგრამ მე ვისარგებლებ იმ მასალებით, რომლებიც მე გამაჩნია. მაგალითად, ენერგო პროს შემოსვლის წინა დღეს, 2006 წლის 15 მაისს გენერაციის ობიექტებს ფასი ორჯერ გაეზარდა. მეორე დღეს კი კონკურსი გამოცხადდა, რაც გარკვეულ ეჭვს ბადებს. სახელმწიფომ მილიარდიანი ინვესტიცია ჩადო ამ ობიექტების რეაბილიტაციაში და ისე გადასცა. აქ საუბარია მეორე თემაზეც, რომელიც სემეკის კომპეტენცია იყო. არც ერთ საპრივატიზაციო კონკურსში არ ჰქონდათ გამოცხადებული და მოთხოვნა არ არსებობდა რომ ტარიფი გაზრდილიყო. გაერთიანებული სადისტრიბუციო კომპანიის ტარიფი იყო 6,5 თეთრი და უცებ 10 თეთრით ხდება ზრდა და ენერგო პროს მარეგულირებელი კომისია 16 თეთრს ანიჭებს. ეს საოცარი ზრდა ხდება ისე, რომ მას 1 თეთრის ინვესტიციაც არ განუხორციელებია. თუ ეს წინსწრებით მიეცა, მაშინ გარკვეული პირობები უნდა ყოფილიყო. იყო ვალდებულებები, რომლებიც ენერგო პრომ არ შეასრულა. ის ახორციელებდა ინვესტიციას ამ ჭარბი თანხებით, რომელსაც მომხმარებელი იხდიდა. თუ გადავიანგარიშებთ, ამ 7-8 წლის განმავლობაში რა ელექტროენერგია მოიხმარა, რამდენი იყო გამომუშავება და გადავიანგარიშებთ განსხვავებაზე, ეს ციფრები მილიარდებამდე ადის. არსებობდა სერიოზული რესურსი, რომ მისი გადახედვა მომხდარიყო და ტარიფის გაზრდაზე მოთხოვნა ამის მიხედვით ყოფილიყო.
მე არ ვამბობ, რომ უნდა მოხდეს ტარიფის გაიაფება, არამედ ტარიფების გადაანგარიშებაა საჭირო. აქ ბევრი კითხვაა, რაზედაც პასუხებია გასაცემი.
რატომ გაორმაგდა გაყიდვამდე გენერაციის ტარიფი 1.75-3.5;

სად არის სახელმწიფოს მილიარდი ჩადებული ამ ჰესების რეაბილიტაციაში. ჩვენ ვერ ვგებულობთ ამ კომპანიის რეალურ ხარჯებს. მინდა ერთი მაგალითი მოვიყვანო, როდესაც მე ვხელმძღვანელობდი ”ჟინვალჰესს” – მიუხედავად მრავამილიონიან განხორციელებული ინვესტიციებისა, ვერაფრით ვერ მივაღწიეთ არსებული ტარიფის 1.83 თეთრიდან (შეადარეთ ენერგო პროს ობიექტების ან ხრამების ტარიფებს) 2 თეთრამდე აწევა.

ამიტომ ვამბობ – რატომ უნდა შერჩეს უკანონოდ მიღებული მილიარდობით ლარი ამ კომპანიებს, რომლებიც მერე გაყიდიან ამ ობიექტებს და მათ ნაცვლად მოგვევლინდებიან ”კეთილსინდისიერი” მყიდველები.

– ერთ-ერთ საგაზეთო ინტერვიუში თქვენ ამბობს, რომ სემეკი დახურული ორგანიზაციაა, ის არ ძლევა საშუალებას, რომ გარკვეულ მასალებთან გქონდეთ წვდომა და სატარიფო პროცესი არ არის გამჭვირვალე. ამასთან დაკავშირებით რას იტყოდით?

თემურ ჭიჭინაძე: დიახ, მიმაჩნია, რომ ეს პროცესი მთლიანად გამჭვირვალე არ არის. არ ხდება მემორანდუმების გასაჯაროვება. კარგი, ჩვენ ვერ ვგებულობთ, მაგრამ სემეკმა ხომ უნდა მოსთხოვოს პასუხი ამ სუბიექტებს, რომლებსაც გააჩნიათ ვალდებულებები ქვეყნისა და მოსახლეობის წინაშე და არ ასრულებენ. ის, რომ არ ხდება საქართველოს გაწევრიანება ევროპის ენერგეტიკულ თანამეგობრობაში, ამის მიზეზი გაუმჭვირვალობაა, ისევ ვერტიკალი, არ არის დაცული მომხმარებლის ინტერესი და ამიტომ ვამბობ, რომ ძლიერი და რეალურად დამოუკიდებელი სემეკი სჭირდება როგორც ქვეყანას, ისე მომხმარებელს.
მინდა აღვნიშნო, რომ ტარიფების ზრდა მოხდა დაჩქარებულად, რაც, ჩემი აზრით, ისედაც გადაწყვეტილი იყო. ისე, რომ მომხმარებელს გაძვირებული ტერიფების ტვირთი დააწვებოდა მომავალი წლიდან. ჩვენ მაინც ვერ მივიღეთ პასუხი იმ კითხვებზე (შეუსრულებულ ვალდებულებებზე), რომლებიც კომპანიებს არ განუხორციელებიათ ტარიფის 10 თეთრიანი მატება მემორანდუმით იყო გათვალისწინებული. სად წავიდა ის მილიარდი, რომელიც სახელმწიფოს მიერ არის ჩადებული? რატომ ღებულობს დღემდე ზეგეგმიურ მოგებას მონოპოლისტი კომპანიები და რატომ ზარალობს მოსახლეობა?

– ქალბატონო ირინა, კომენტარი რომ გააკეთოთ ბატონი თემურის განცხადებებზე?

ირინა მილორავა: პირველი და უმთავრესი საკითხი ისაა, რომ თელასი და ენერგო პრო ჯორჯია ბუნებრივი მონოპოლისტები არიან და დამოუკიდებელი მარეგულირებელი ორგანო სწორედ იმიტომ არის შექმნილი, რომ მონოპოლისტები არეგულიროს და მათ ის რეგულაციები დაუწესოს, რომლებიც კომპანიებს თვითნებობის საშუალებას არ მისცემს. რაც შეეხება კონკურენციას გენერაციის სფეროში, ამ ნაწილში ბატონ თემურს დავეთანხმები, რომ კონკურენცია ამ ნაწილში აუცილებელია. მართალია თქვენ ენერგეტიკულ საზოგადოებაზე საუბრობდით, მაგრამ არსებობს ასოცირების ხელშეკრულება, რომლის 72-ე დირექტივა ელექტროენერგიის შიდა ბაზრების ორგანიზაციულ საკითხებს არეგულირებს და ვერტიკალურად ინტეგრირებული საწარმოების სავალდებულო წესით გაყოფას ითვალისწინებს. ეს ნიშნავს იმას, რომ ადრე თუ გვიან გენერაცია გამოვა ცალკე და განაწილება ცალკე იქნება, რაც გენერაციის სექტორში კონკურენციის განვითარების წინაპირობაა. ბატონმა თემურმა შესუსტებული სემეკი ახსენა, რაშიც ვერ დავეთანხმები. ის რომ, მაგალითად დღეს სემეკს არ აქვს ბაზრის წესების დადგენის უფლება, გარკვეულწილად უფლებამოსილებების ნაწილში შესუსტებულს ხდის, მაგრამ სამაგიეროდ ჩვენ გვაქვს ასევე მნიშვნელოვანი ტექნიკური დოკუმენტი, რომელიც ძალიან მნიშვნელოვანია, თუნდაც იმ პრობლემის მოსაგვარებლად, განაწილებული გენერაციის ანუ მცირე სიმძლავრის ელექტროსადგურების ქსელთან მიერთების ნაწილში. წარმოუდგენელია, რომ დღეს არსებობდეს რომელიმე გენერაციის ობიექტი, რომელსაც უნდა ქსელთან მიერთება, მიმართა სემეკს და უფლება ვერ მიიღო.

– საინტერესო იქნება თქვენი პოზიცია მემორანდუმების საკითხთან დაკავშირებით.

ირინა მილორავა: მემორანდუმების პრაქტიკა ბევრ ქვეყანაშია მიღებული. როდესაც ინვესტორი შემოდის ქვეყანაში, მას შეიძლება ნაკლები ნდობა ჰქონდეს თუნდაც მარეგულირებელი კომისიის მიმართ და ის გარკვეულ გარანტიებს ითხოვს. მაგრამ ეს პროცესი მუდმივად არ უნდა გრძელდებოდეს. ენერგო პროს შემთხვევაში ეს პერიოდი 2007-დან 2014 წლამდე იყო. კომპანია ახლა უკვე მეთოდოლოგიის ქვეშაა მოქცეული. მე, როგორც კომისიის თავმჯდომარეს, მემორანდუმების პრაქტიკა არ მომწონს, თუნდაც იმიტომ, რომ შეიძლება არსებული კითხვები საფუძვლიანი იყოს. მაგრამ განსხვავებით მემორანდუმისგან, მეთოდოლოგიის საფუძველზე ტარიფის დათვლის შემთხვევაში, მეჩვენება, რომ ყველაფერი უფრო გამჭვირვალე, ხელმისაწვდომი და პროგნოზირებადია, ვიდრე მემორანდუმის შემთხვევაში. მეთოდოლოგიით ჩვენ ვთქვით, რომ წლის განმავლობაში კითხვები არ უნდა დაგროვდეს, ყოველ წელს მოვახდენთ ტარიფის გადაანგარიშებას, ყოველ წელს დაინტერესებულ მხარეებს ექნებათ ინფორმაცია დათვლილ ტარიფთან დაკავშირებით. ბატონ თემურს ვერ დავეთანხმები იმ ნაწილში, რომ ეს პროცესი ნაკლებად გამჭვირვალე იყო. მე არ მგონია, რომ რომელიმე პროცესი შეიძლება ამაზე გამჭვირვალე ყოფილიყო. ჩვენ არ განვიხილეთ ტარიფი ერთ კონკრეტულ სხდომაზე. ტარიფის განხილვის პროცედურა 4 საჯარო მოსმენად დავყავით. სათითაოდ ყველა საკითხი გავიტანეთ საჯარო მოსმენებზე. კომისიას კომპანიებთან მიმართებით თავისი დამოკიდებულება აქვს. თუ მემორანდუმიდან რიამე ვალდებულება შეუსრულებელია, მემორანდუმის მხარეები აუცილებლად მოითხოვენ ამ ვალდებულებების შესრულებას, რომლებიც ხელშეკრულებაშია ასახული. წარმოვიდგინოთ, რომ ენერგო პრო ჯორჯიას 10 წლის განმავლობაში 100 მილიონი დოლარის ინვესტიცია. გავიდა 10 წელი და კომპანიამ ეს ინვესტიცია განახორციელა. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ამის მერე კომპანია არაფერს აკეთებს. პირიქით, როდესაც კომპანიის წარმომადგენლებს ბოლოს შევხვდით, ისინიც აცხადებდნენ, რომ ამ ქსელს გაცილებით მეტი ინვესტიცია სჭირდება, ვიდრე ერთი 100 მილიონია. ამიტომ მემორანდუმიც რომ იყოს ძალაში, კომისია იმისთვის არსებობს, რომ მან ინვესტიციების განხორციელება მოსთხოვოს და შემდეგ ამ ინვესტიციების მონიტორინგი განახორციელოს. ბოლო ტარიფში, ჩვენ ენერგო პრო ჯორჯიას 70 მილიონი ლარის ინვესტიციის განხორციელების ვალდებულება დავაკისრეთ და კომპანიამ კარგად იცის, რომ თუ ამ ვალდებულებას არ შეასრულებს, როგორ მოიქცევა კომისია სატარიფო მეთოდოლოგიით.

თემურ ჭიჭინაძე: ტარიფის 10 თეთრიანი მატება მემორანდუმით იყო გათვალისწინებული. სად წავიდა ის მილიარდი, რომელიც სახელმწიფოს მიერ არის ჩადებული? რატომ მიიღო მოგება ენერგო პრომ და რატომ ზარალობს მოსახლეობა?

ირინა მილორავა: ენერგო პრო ჯორჯიამ 132 მილიონი დოლარი გადაიხადა. სწორედ ეს 132 მილიონი დოლარი ჩავიდა ტარიფში, ანუ საწყის ბაზად 132 მილიონი ავიღეთ და არა ის მილიარდი, რომელზეც თქვენ საუბრობთ. ტარიფში ზუსტად ის გავითვალისწინეთ, რაც კომპანიამ გადაიხადა. ამ 132 მილიონ დოლარს დაემატა მის მიერ განხორციელებული ინვესტიცია, რომელიც მან საკუთარი სახსრებით განახორციელა. რაც შეეხება თელასის ტარიფის დაჩქარებულად დათვლას. რა არის პრობლემა ამ ტარიფის დათვლაში? ეს 2 თვეში დაითვლება თუ 4 თვეში, რა მნიშვნელობა აქვს, თუ შედეგი ერთი და იგივეა? ამასთან დაკავშირებით ერთი მარტივი პასუხი მაქვს. თელასის ტარიფის გადახედვა ერთადერთი მიზეზით მოხდა – გაძვირდა თელასის მიერ თბოელექტროსადგურებიდან შესასყიდი ელექტროენერგიის ღირებულება და გაძვირდა იმპორტირებული ელექტროენერგიის ღირებულება. ანუ ის ფასი, რომელიც ჩვენ ტარიფში გვქონდა გათვალისწინებული, ვეღარ ფარავდა ამ ხარჯს. ჩვენ რაც უფრო შორს გადავდებდით ამ ტარიფის დადგენას, კომპანიას ექნებოდა მეტი დისბალანსი და ის ტარიფში მეტი ზარალის ასახვას მოითხოვდა. ეს გადაწყვეტილება ჩვენ ადრე რომ მიგვეღო, ტარიფი გაცილებით ნაკლები იქნებოდა. აბსოლუტურად ვეთანხმები იმ მოსაზრებას, რომ ერთი კომპონენტის ზრდა არ უნდა იწვევდეს მთლიანი ტარიფის გაძვირებას. ოღონდ თუ ეს ერთი კომპონენტი არსებითად იცვლება, სამომხმარებლო ტარიფის ცვლილება გარდაუვალი იქნება. ჩვენ ლარის კურსის 30%-იანი ცვლილება გვქონდა დოლართან მიმართებით, გვქონდა საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემის ტარიფის ზრდა, რომელსაც უმნიშვნელოვანესი და უზარმაზარი ინვესტიციები აქვს გადაცემის ქსელში გაკეთებული. ასევე მნიშვნელოვანი კომპონენტია ისიც, რომ მოხმარება იზრდება. მოხმარების ზრდა იმას ნიშნავს, რომ იზრდება ძვირიანი რესურსი.

– კიდევ რა არის მოსალოდნელი სატარიფო რეგულირების პროცესში? როგორ განვითარდება მოვლენები ამ კუთხით?

ირინა მილორავა: მთავარია მომხმარებელი სწორად იყოს ინფორმირებული სატარიფო რეგულირებასთან დაკავშირებით. შედეგების დაპირება სწორი არ არის. ერთადერთი, რასაც შეიძლება მომხმარებელს დავპირდეთ ის არის, რომ ჩვენ დავითვლით ტარიფს წლიდან წლამდე. გავაკონტროლებთ კომპანიების საქმიანობას. კომპანიას მოგება კომისიის მიერ ექნება დადგენილი და ვერასდროს ვერ მიიღებს იმაზე მეტს, ვიდრე სატარიფო მეთოდოლოგია ითვალისწინებს. ასევე მნიშვნელოვანი მიმართულება იქნება მომსახურების ხარისხი. როცა სამართლიან ტარიფზე ვსაუბრობთ, ეს მხოლოდ იმას არ ნიშნავს, რომ ინვესტორმა ის დანახარჯი მიიღოს, რაც მან რეგულირებად საქმიანობაში გასწია. მთავარია ჩვენ ერთმანეთისგან გავმიჯნოთ მთავრობის და კომისიის კომპეტენციები ტარიფების რეგულირების დროს.